Chính sách và quyền của người dân tộc thiểu số và người bản địa

Giới thiệu

Chính phủ Việt Nam công nhận 53 nhóm dân tộc thiểu số trên lãnh thổ Việt Nam.¹ Một số tài liệu khác cho rằng tại Việt Nam có hơn 90 nhóm dân tộc, lên đến gần 10 triệu người, tương đương 10% dân số Việt Nam.² Phần lớn các dân tộc thiểu số sống ở vùng sâu vùng xa và có hệ thống tín ngưỡng riêng gắn liền với đất đai.

Phụ nữ H’mông đi về từ chợ Bắc Hà. Ảnh do Philip Turner chụp. Được cấp phép theo CC BY-NC 2.0.

Kể từ những năm 1980, Chính phủ đã đưa ra một hệ thống chính sách nhằm đoàn kết các dân tộc thiểu số trong quá trình phát triển đất nước, với hơn 100 văn bản pháp lý được trên 10 cơ quan nhà nước ban hành.³ “Đề án tổng thể phát triển kinh tế – xã hội vùng đồng bào dân tộc thiểu số và miền núi giai đoạn 2021-2030” là văn bản thống nhất các chính sách này.⁴ Kế hoạch thực hiện đề án đã được Chính phủ ban hành vào năm 2020⁵ và Chương trình mục tiêu quốc gia tương ứng hiện đang được soạn thảo. Tuy nhiên, vẫn còn những tranh luận về việc các chính sách này liệu có thể hiện được nhu cầu của người dân tộc thiểu số hay không.

Nguồn: Tạo bởi ODV. Được cấp phép theo CC BY-SA 4.0.

Triết lý phát triển

Hiến pháp Việt Nam công nhận quyền của người dân tộc thiểu số trong “sử dụng ngôn ngữ và chữ viết riêng, giữ gìn bản sắc dân tộc và nuôi dưỡng các phong tục, truyền thống và văn hóa tốt đẹp”. Mỗi người có “quyền tự chọn dân tộc, sử dụng tiếng mẹ đẻ và chọn ngôn ngữ để giao tiếp”.

Triết lý chính trong cách tiếp cận của Chính phủ để phát triển các dân tộc thiểu số vẫn không thay đổi kể từ năm 1992: “Bình đẳng, đoàn kết, tương trợ giúp đỡ lẫn nhau và phát triển toàn diện”.⁶ Chính sách hiện nay kêu gọi phát triển chính trị, kinh tế xã hội và văn hóa một cách toàn diện ở khu vực miền núi.⁷ Các lĩnh vực được ưu tiên bao gồm phát triển giao thông và cơ sở hạ tầng, xóa đói giảm nghèo, bảo vệ môi trường, phát triển nguồn nhân lực và văn hóa và phát triển cộng đồng dựa vào nội lực.⁸

Về nguyên tắc, cần phải tham vấn ý kiến của người dân tộc thiểu số trong quá trình xây dựng và hoạch định chính sách, nhưng các quy trình này không dễ tiếp cận được đến với tất cả các dân tộc thiểu số.

Các mục tiêu phát triển gắn với Mục tiêu phát triển bền vững (SDGs)

Ủy ban Dân tộc (CEMA)⁹ đã xác định các mục tiêu cụ thể nhằm đạt được SDGs.¹⁰ Tuy nhiên, nghiên cứu¹¹ cho thấy những mục tiêu này khá tham vọng để đạt được. Cuộc điều tra thực trạng tình hình kinh tế xã hội của 53 dân tộc thiểu số Việt Nam 2019 (với kết quả dự kiến vào năm 2020) có thể cung cấp thêm những thông tin cập nhật để đánh giá.

Các gói chính sách chủ yếu

CEMA là cơ quan cấp bộ, đầu mối chịu trách nhiệm quản lý nhà nước về các vấn đề dân tộc ở Việt Nam. CEMA có mạng lưới các đơn vị trực thuộc ở hầu hết các tỉnh và các khu vực chiến lược về địa lý hoặc khu vực có dân số người dân tộc thiểu số từ 5.000 người trở lên. CEMA có cơ quan đại diện xuống tới cấp huyện.¹² Cơ quan cấp nhà nước yêu cầu có đại diện tối thiểu là người dân tộc. Tuy nhiên, ở cấp xã, phân tích định tính chỉ ra rằng mặc dù có khá nhiều người dân tộc thiểu số tham gia, hầu hết các vị trí chủ chốt đều do người Kinh nắm giữ do trình độ chuyên môn cao hơn. Điều này có thể khiến các dân tộc thiểu số gặp bất lợi về khả năng tiếp cận các nguồn lực có sẵn từ các chính sách và hỗ trợ bên ngoài khác tại các xã hoặc thôn, cũng như hạn chế tiếng nói của họ.¹³

Chính sách gần đây nhất của Chính phủ dành cho các dân tộc thiểu số, được ban hành năm 2016, là “Quyết định về các chính sách đặc thù hỗ trợ phát triển kinh tế xã hội vùng dân tộc thiểu số và miền núi giai đoạn 2017-2020”.¹⁴ Ngoài ra, một loạt các Chương trình Mục tiêu Quốc gia về Giảm nghèo đã được triển khai, trong đó người dân tộc thiểu số là nhóm hưởng lợi chính (Chương trình 134¹⁵, Chương trình 135 giai đoạn 1¹⁶ và giai đoạn 2¹⁷, Chương trình 30a¹⁸ và Chương trình giảm nghèo bền vững 2016-2020¹⁹). Gần đây, Chương trình mục tiêu Quốc gia xây dựng nông thôn mới cũng đề cập đến các dân tộc thiểu số ở vùng sâu vùng xa. Mục tiêu tổng thể của các chính sách này là thúc đẩy giảm nghèo bền vững và thu hẹp khoảng cách giữa các nhóm dân tộc và các vùng khác nhau của đất nước trong khi bảo vệ và giữ gìn văn hóa và phong tục dân tộc.

Các chính sách và chương trình của Chính phủ bao trùm một loạt các chủ đề:

• Sinh kế và giảm nghèo: chuyển các cộng đồng từ lối sống du canh du cư truyền thống sang định canh định cư, giao đất lâm nghiệp, tín dụng và trợ cấp.
• Phát triển nguồn nhân lực: miễn học phí, phát triển y tế dự phòng và cải thiện dinh dưỡng, thúc đẩy bình đẳng giới, khuyến khích lãnh đạo là người dân tộc trong cộng đồng và tại chính quyền các cấp
• Phát triển văn hóa: xây dựng nhà văn hóa thôn, thương mại hóa sản phẩm truyền thống, xem xét lại tài sản văn hóa.
• Phát triển cơ sở hạ tầng: xây dựng cơ sở hạ tầng thiết yếu bao gồm trường học, trạm y tế, đường xá, cầu cống, lưới điện, công trình thủy lợi, chợ bán buôn và bán lẻ, hệ thống thông tin liên lạc.
• Ứng dụng khoa học và công nghệ: ứng dụng công nghệ khoa học, đặc biệt là công nghệ thông tin, truyền thông, nâng cao năng lực (học trực tuyến, thư viện điện tử, v.v.).

Những hỗ trợ này đã mang đến một số cải thiện về mức sống ở các vùng dân tộc thiểu số, đáng chú ý về: kết nối giao thông, tiếp cận các dịch vụ công cộng (giáo dục và y tế), điều kiện nhà ở và tiếp cận các tiện ích công cộng (điện, nước sạch). Tuy nhiên, không có nhiều tiến bộ trong hỗ trợ sản xuất, nâng cao năng lực, phát triển văn hóa, phát huy tiếng nói và tăng sự tham gia của người dân tộc thiểu số vào phát triển cộng đồng.²⁰ Chẳng hạn, văn hóa và lịch sử dân tộc Kinh vẫn chiếm ưu thế trong sách giáo khoa chính thống, các sách này chỉ được in bằng tiếng Việt.²¹ Các dự án xây dựng đập quy mô lớn và nông nghiệp hàng hóa gây ra tác động đáng kể đến hệ sinh thái rừng cùng với việc phân bổ lại đất đai đã đẩy người dân tộc thiểu số từ lối sống dựa vào rừng sang định canh nông nghiệp và sản xuất nông lâm nghiệp. Cách tiếp cận trong việc phân bổ đất đã bỏ qua tầm quan trọng của rừng cộng đồng trong thực thành tôn giáo và truyền thống của người dân tộc thiểu số.²² Các tổ chức tài trợ, cũng như Chính phủ, đã bày tỏ quan ngại về các chương trình này như: được thực hiện từ trên xuống,²³ không dựa trên sự hiểu biết đầy đủ về văn hóa và tôn giáo dân tộc thiểu số,²⁴ được xây dựng mà không có sự tham khảo ý kiến ​​đầy đủ với các đại diện dân tộc thiểu số,²⁵ chồng chéo về nội dung,²⁶ thực hiện không đầy đủ và thiếu hiệu quả. Các nhà phê bình khác cho rằng các chương trình mang tính trợ cấp này không giúp cho các dân tộc thiểu số có quyền tự quyết.²⁷,²⁸ Vẫn còn khoảng cách lớn về thu nhập và cơ hội giữa các dân tộc thiểu số và đa số người Kinh, đây là mục tiêu mà Chính phủ nhắm đến để giải quyết.²⁹

Nguồn: Ngân hàng thế giới. 2019. “Các yếu tố ảnh hưởng đến phát triển kinh tế xã hội của dân tộc thiểu số ở Việt Nam”.

Đối với các dân tộc thiểu số, các chương trình này có thể có gây ảnh hưởng đến thực tế hàng ngày. Đại dịch COVID-19 đã làm rõ nét những hệ quả này. Ví dụ, sự phụ thuộc lớn vào sản xuất nông nghiệp và ít khả năng tiếp cận các lợi ích chính sách sẽ hạn chế khả năng phục hồi của các cộng đồng dân tộc thiểu số sau những cú sốc. Đại dịch đã khiến thương mại nông nghiệp chậm lại ³⁰và việc làm phi chính thức biến mất,³¹ dẫn đến tình trạng mất an ninh lương thực và nghèo đói đột ngột sẽ gây khó khăn cho người dân tộc thiểu số. Ngoài ra, khoảng cách số giữa nhóm dân tộc thiểu số và nhóm dân tộc đa số đang bị khuếch đại lên do sự phụ thuộc lớn của Chính phủ vào Internet và các công cụ kỹ thuật số để duy trì công việc, kinh doanh và giáo dục, cùng các biện pháp khác để ứng phó với COVID-19.